رمان صنم داستان جذب و جدایی چند جوان به سازمان مجاهدین خلق است. چند جوانی که با این انتخاب سرنوشت های متفاوتی را برای خود رقم می زنند. در پی حوادثی که رخ می‌دهد یکی از آنها به سرنوشت نامعلومی دچار می شود و بقیه گروه به پادگان اشرف در عراق منتقل می شوند. در نهایت شخصیت اصلی داستان “صنم” پس از اتفاقاتی که برای او رخ می‌دهد توسط “ناصر” شخصیت دوم و موازی داستان از پادگان فرار کرده و به آلمان پناهنده می‌شود و ادامه روند زندگی اش سمت و سویی دیگر پیدا می‌کند.
صنم برگرفته از داستان زندگی خانواده هایی است که در جریان انقلاب سال 1357 در ایران به نوعی درگیر این گروه می شوند. این رمان داستان خانواده‌ای را روایت می‌کند که پدر خانواده به شدت انقلابی بوده؛ اما پسرش در جریانی کاملاً مخالف و عضو گروه مجاهدین می‌باشد.
در نشستی با حضور ملیحه ذوالفقاریان، نویسنده رمان صنم و هنگامه قاسمی، منتقد اثر همراه با شهاب دارابیان، مجری و کارشناس حوزه کتاب درباره ویژگی‌های محتوایی، ساختاری و اهمیت سیاسی این کتاب نسبتا تازه منتشر شده در نشر سروش به بحث و گفت‌وگو پرداختند.
در ابتدای این نشست ذوالفقاریان درباره ایده اولیه رمان صنم گفت: داستان این رمان حاصل یک تقابل بین پدری انقلابی و پسر مجاهد (عضو گروه مجاهدین) است. در ابتدای دوران انقلاب چنین تقابل‌هایی در خانواده‌ها بعید نبود.
سوژه رمان صنم بکر بود
وی با بیان اینکه گروه مجاهدین در زمان انقلاب جنایت‌های زیادی کردند افزود: این گروه از نظر تعداد اعضا گستردگی زیادی داشتند و همه جای ایران بودند از دور افتاده‌ترین روستاها تا مناطق شهری و اگر هم در جایی عضو نداشتند باز کسانی بودند که نسبت به این گروه سمپات داشتند.
وی خاطر نشان کرد: سوژه گروه مجاهدین برایم جذاب است و این سوژه بکری بود، من با اینکه در زمان تحقیقات نتوانستم وارد پادگان اشرف بشوم، اما یکسری اطلاعات از این گروه به دست آوردم، کار تحقیقات میدانی برای کار این رمان بسیار سخت بود.
نویسنده رمان صنم در پاسخ به سوالی درباره سختی‌های چاپ این اثر ادامه داد: در بررسی‌هایی که برای این رمان انجام می‌دادم خیلی‌ها تمایلی به صحبت نداشتند. تحقیق برای این کار سخت بود درحالی که مرحله چاپ کتاب آسان بود، البته چاپ کتاب اول من کار سختی بود.
ذوالفقاریان در ادامه تاکید کرد: این رمان در یک فضای بومی [محلی] رخ می‌دهد. با این حال در مرحله ویراستاری با ویراستار ارتباط خوبی داشتم و او وجود ترکیب‌ها و عبارت‌های محلی در متن را به راحتی می‌پذیرفت.
آسیب گروه مجاهدین به بنیان خانواده
در بخش دیگری از این نشست دارابیان، مجری- کارشناس برنامه با اشاره به اینکه در دوران اوایل انقلاب کم نبودند خانواده‌هایی که برخی از اعضای آن از انقلابی‌ها و رزمندگان جبهه‌ها بودند و اعضای دیگر آن برای مثال فرزند دختر جزء گروه مجاهدین خلق شده بودند، بزرگترین ضربه این گروه را آسیب به بنیان خانواده برشمرد و سپس از قاسمی درباره اهمیت خانوادگی بودن رمان صنم طرح سوال کرد.
زن محوری دلیل موفقیت رمان صنم
در بخش دیگری دارابیان با طرح موضوع فوق از قاسمی درباره کیفیت شخصیت پردازی رمان صنم سوال پرسید و منتقد این نشست گفت: مهم‌ترین تفاوت این کتاب با آثار دیگر در این است که موضوع جذابی دارد. اینکه در این کتاب یک دختر درگیر موضوع اردوگاه مجاهدین شود برای مخاطب جذاب است. دلیل موفقیت کتاب را هم شخصیت زن –محوری- اثر می‌دانم. او با ایدئولوژی خود ایستاده است و با اینکه عاشق است اما حاضر است همه چیز را رها کند.
قاسمی یکی از نقدهای خود درباره این کتاب را مربوط به شخصیت «ناصر» و «سیاوش» عنوان کرد و گفت: در این کتاب از زبان رضی درباره شخصیت ناصر می‌خوانیم. شخصیت «زری» هم به عنوان مکمل حضور دارد و اما خیلی حضور تاثیرگذاری دارد.
وی با بیان اینکه از نظر من ایدئولوژی، دفاع مقدس را جذاب کرده است اما ملاحظه می‌کنیم افرادی با وجود ایدئولوژی مذهبی –در ابتدای انقلاب- جذب گروه مجاهدین شدند درحالی که آنها افراد مذهبی و سرسختی بودند، ادامه داد: دوست داشتم کتاب روی شخصیت «صنم» بنا نشود. دوست داشتم در این کتاب ببینیم «ناصر»، «سیاوش» و «صنم» به خاطر ایدئولوژی‌های خود کارهایی کردند.
شخصیت پردازی کتاب قوی است
منتقد این جلسه از سلسله نشست‌های «طعم کتاب» افزود: البته شخصیت پردازی در این کتاب قوی بود و خواننده را به خود جذب می‌کرد. من با شخصیت «رضی» بیش از بقیه همراه شدم حتی از شخصیت صنم بیشتر همراه رضی شدم چرا که در این داستان فهمیده نشده بود. دوست داشتم در این رمان شخصیت «ناصر» هم از زبان خودش صحبت کند نه اینکه صنم در حد مطالعه یک اعتراف از کامپیوتر گروه مجاهدین درباره این شخصیت به مخاطب اطلاعات بدهد.
ذوالفقاری، نویسنده رمان صنم در واکنش به این صحبت‌های قاسمی گفت: درباره پرداخت شخصیت «ناصر» باید بگویم ظرف رمان اجازه نمی‌داد که خیلی بخواهم به این شخصیت بپردازم. از سویی هم می‌خواستم در این کتاب درباره خانم‌هایی که وارد گروه مجاهدین شدند و سرنوشت تلخی را تجربه کردند صحبت کنم. برای همین تمرکزم بر زنان قصه و شخصیت صنم بود.
وی ادامه داد: شخصیت‌های جانبی تاثیرگذاری در این داستان هستند، در بین آنها افراد مذهبی حضور داشتند که با تحقیق درباره آنها اطلاعات جمع کردم. شخصیت «ناصر» در منطقه‌ای که حضور داشت توانسته بود بقیه را رهبری کند.
نویسنده رمان صنم با بیان اینکه در بعضی مناطق این باور وجود دارد که انقلاب در سال 57 با محوریت گروه مجاهدین خلق آغاز شده است اظهار کرد: این‌گونه نبود که گروه مجاهدین افراد بی سوادی باشند، آنها کلاس قرآن و نهج البلاغه برگزار می‌کردند. اما از یکجایی به بعد منحرف شدند.
ایده گرفتن از یک فرضیه قتل توسط مسعود رجوی
وی با اشاره به اینکه فرضیه‌ای هست که مسعود رجوی در قتل همسر اول خود و برخی از رهبران گروه مجاهدین نقش داشته است، تاکید کرد: با در نظر گرفتن این موضوع در داستان رمان صنم تلاش کردم این موضوع که اعضای این گروه دیگر اعضای‌شان را دستمایه اهداف خود قرار می‌دادند را به کار بگیرم. صنم هم می‌توانست دستمایه شخصیت سیاوش باشد.
ذوالفقاریان در مورد تحقیق و نگارش این اثر هم گفت: برای نگارش این کتاب اطلاعات زیادی در دسترس داشتم. از سویی روزنامه‌های آن مقطع وجود داشت و همچنین به نشریات گروه مجاهدین دسترسی داشتم. به عنوان مثال نشریه «مجاهد» را مطالعه کردم. این گروه عکس‌هایی هم منتشر کرده‌اند که گاهی با استفاده از عکس‌ها بخشی از درام قصه را شکل می‌دادم. همچنین سخنرانی مریم و مسعود رجوی نیز که فیلم‌های آن در اینترنت وجود دارد استفاده کردم. با استفاده از این اطلاعات یکجاهایی از قوه تخیل نیز استفاده کردم.
انعکاس یک سخنرانی مهم مسعود رجوی در رمان
وی با بیان اینکه از یک سخنرانی مسعود رجوی در استادیوم امجدیه با عنوان «چه باید کرد» به طور خاص در این رمان استفاده کردم، گفت: در نگارش این کتاب سعی کردم تا جایی که ذهنم شروع به تخیل کردن کند آن را رها کنم. تا جایی که بتوانم جای شخصیت‌های مختلف این داستان بایستم و از دریچه نگاه او به اطراف نگاه کنم. می‌خواستم نگاه عادلانه‌ای داشته باشم و قضایا را از زاویه نگاه شخصیت‌ها ببینم.
در بخش دیگری ذوالفقاریان این نگاهش در نگارش داستان رمان صنم را متفاوت از نگاه شخصی خود درباره جنایت‌های گروه مجاهدین توصیف کرد و به طرح این موضوع پرداخت که ما می‌دانیم این گروه مرتکب چه اعمال و کارهایی شدند و موضع‌مان [نگاه منفی] نسبت به این گروه مشخص است.
ذوالفقاریان در ادامه به اعمال تروریستی گروه مجاهدین بعد از انقلاب اسلامی اشاره کرد و از انفجار حرم امام رضا (ع) صحبت کرد و با طرح این موضوع گفت: بچه‌های دهه 70 و 80 نمی‌‌توانند تشخیص بدهند که حق با کدام گروه سیاسی است. وقتی از سوی این گروه مظلومیت نمایی رخ می‌دهد ممکن است در تشخیص دچار خطا شوند.
وی حضور پر رنگ گروه مجاهدین در انتخابات‌های اخیر ایران را موضوع مهمی بر شمرد و اینکه مریم رجوی از لباس با رنگ‌های خاص نماد شده در انتخابات‌ها استفاده می‌کند را نشانه یک پیام آشکار سیاسی از سوی او بر شمرد.
قابلیت ترغیب کنندگی رمان برای مطالعه بیشتر درباره مجاهدین
در بخش دیگری از این نشست قاسمی با بیان اینکه رمان صنم به عنوان یک اثر تکمیلی نسبت به بقیه آثار مشابه درباره گروه مجاهدین است خاطر نشان کرد: این رمان بیشتر شخصیت‌ها را معرفی کرده تا اینکه به شکل سازمان و جنایاتی که انجام داده‌اند بپردازد. این موضوع در رمان بیشتر جای کار داشت البته در چند فصل آخر به این موضوعات پرداخته شده است. اما تا همین حد هم کار می‌کند که مخاطب علاقمند شود درباره مجاهدین بیشتر مطالعه کند.
منتقد رمان صنم در پاسخ به سوالی درباره کشش این رمان و جذابیت‌های آن گفت: این کتاب کشش کافی را دارد و یک درام عاشقانه است. در مورد موضوعات چالشی کتاب خوب نوشته شده بود.
نویسنده «صنم»: می‌دانستم از کجا شروع کنم و به کجا برسم
نویسنده رمان ادامه داد: برای نگارش این اثر تحقیقی انجام دادم و وقتی ذهنم شروع به تخیل کرد مشغول به نگارش شدم. در این کتاب می‌دانستم از کجا شروع کنم و در میانه و پایان به کجا برسم.
وی در پاسخ به سوال مجری- کارشناس برنامه مبنی بر اینکه آیا زمان نگارش به فکر تبدیل آن به یک اثر تصویری و تبدیل آن به فیلم نامه هم بودید، این‌طور پاسخ داد: به این موضوع فکر می‌کردم، پیشتر یکسری تجربیات فیلم نامه هم داشتم البته چاپ فیلم نامه و تولید اثر تصویری کار سختی است و در مسیر فعالیت حرفه‌ای تصمیم گرفتم مجدد برگردم رمان بنویسم. رمان صنم را هم به گونه‌ای نوشتم که اگر روزی خودم یا شخص دیگری خواست آن را تبدیل به یک فیلم کند امکانش باشد.
رمان صنم قابلیت تبدیل شدن به فیلم را دارد
قاسمی درباره این بخش از صحبت‌های ذوالفقاریان گفت: در ابتدای دهه 90 تولید آثار مربوط به گروه مجاهدین شروع شد. بعدتر فیلم‌ها و سریال‌هایی همچون ارمغان تاریکی ساخته شدند. الان فیلم‌ها درباره این گروه زیاد است و اگر این کتاب قبلا به شکل یک فیلم‌نامه تبدیل می‌شد رقیب‌های کمتری داشت.
وی ادامه داد: رمان صنم یک کتاب سینمایی بود و می‌تواند به یک اثر خوب سینمایی هم تبدیل شود و این اثر کشش دراماتیک را دارد.
طراحی جلد کتاب نقطه قوت اثر
در بخش پایانی نشست «طعم کتاب» قاسمی ضمن اینکه رمان صنم را یک اثر ارزشمند توصیف کرد و پرداختن به گروه مجاهدین و اردوگاه اشرف را یک اتفاق خوب ارزیابی کرد گفت: کتاب به‌گونه‌ای بود که با خواندن در مورد هر شخصیتی به او حق می‌دهیم. با اینکه می‌دانیم مرتکب کارهای غلطی می‌شوند با آنها حق می‌دهیم. از خلال گفت‌وگوهای شخصیت‌های داستان به غرض‌ها و درونیات آنها پی می‌بریم.
قاسمی یکی دیگر از نقاط قوت رمان صنم را طرح روی جلد آن توصیف کرد که در هر فصل با کارهای گرافیکی ادامه پیدا می‌کند و حاوی یک پیام است و در ادامه درباره بعضی از کاستی‌های این کتاب گفت: بخشی از ویراستاری کتاب که از همان صفحه اول مشخص است دارای نگارش محاوره‌ای است و به چشم می‌آید. فصل آخر و پایان بندی را هم به عنوان یک نظر شخصی نمی‌پسندیدم و دوست داشتم کتاب جور دیگری تمام می‌شد. اینکه ایدئولوژی‌ها کنار می‌رود و همه چی برای صنم باشد را نپسندیدم.
در واکنش به این صحبت‌ها نویسنده رمان صنم گفت: نگارش محاوره‌ای مربوط به منطقه ما بود.
بررسی وضعیت فروش و استقبال از رمان «صنم»
ذوالفقاریان در پاسخ به سوالی درباره استقبال از وضعیت فروش این کتاب هم گفت: بعد از اینکه اثر در یک دوره جشنواره شهید غنی پور برگزیده شده استقبال بهتری از آن صورت گرفته است. با این حال به دلیل شرایط کرونایی کتاب به خوبی معرفی نشده است. از نقدهایی که بعضی از مخاطبان می‌فرستند نظرات خوبی نسبت به کتاب دریافت می‌کنند و مخاطبان می‌خواهند این مسیر را دامه دهم.
در پایان نویسنده رمان صنم با اشاره به شیوه‌های شست‌وشوی مغزی اعضای گروه مجاهدین، این گروه را بیشتر از آنکه یک حزب باشد یک فرقه توصیف کرد و با بیان اینکه دلم برای اعضای –رده پایین- این گروه می‌سوزد گفت: شاید این یک فکر فانتزی باشد اما دلم می‌خواهد این کتاب به دست اعضای این گروه برسد و نظرشان را بدانم.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه برای رمان صنم تحقیقات گسترده‌ای داشتید درباره ادامه نگارش کتاب‌‌هایی با موضوع گروه مجاهدین هم گفت: باید ببینم در آینده چه شرایطی پیش می‌آید. اگر شرایط –مناسبی- پیش نیاید ترجیح می‌دهم که ننویسم.
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)