ماه گذشته کتابی با عنوان «بهمن بازرگانی؛ گفت‌وگوها، خاطرات و مقالات تحلیلی درباره سازمان مجاهدین، جنبش چپ و انقلاب اسلامی» توسط نشر نی منتشر شد. بهمن بازرگانی از اعضای برجسته اولین هسته مرکزی سازمان مجاهدین خلق بود که جلد اول خاطراتش پیش از این با عنوان «زمان بازیافته، خاطرات سیاسی بهمن بازرگانی» توسط نشر اختران منتشر شده بود. هر دو این کتاب ها به کوشش امیر هوشنگ افتخاری راد به رشته تحریر درآمدند.
بهمن بازرگانی از سال ۱۳۴۸ به همراه برادرش محمد بازرگانی که بعدها در ضربه ساواک به سازمان به همراه دیگر سران سازمان اعدام شد، از اعضای هسته مرکزی سازمان مجاهدین خلق بود. بازرگانی نخستین مسئول گروه سیاسی سازمان بود. محمد آسیابانی خبرنگار خبرگزاری مهر درباره این دو کتاب می نویسد: « خاطرات بهمن بازرگانی بسیاری از ابهامات درباره تاریخ سازمان مجاهدین خلق را برطرف کرد».
وی در توضیح کتابی که به تازگی چاپ شده است شرح می دهد که بخش اول کتاب شامل روایت‌هایی از رویدادهای پیش آمده از دیدگاه افراد مختلف است: « بهمن بازرگانی در این کتاب، متکلم وحده خاطرات نیست؛ در هر جلسه‌ای از دوستی دعوت می‌کرد، تا حول محوری، نوعی جریان آزادِ روایت صورت گیرد. آنها ضمن یادآوری برخی رویدادها، درصدد وصل‌کردن آنها به هم بودند تا به‌اصطلاح داستان سازمان معنی دهد.»
آسیابانی در پایان گزارش خود می نویسد: «در بخش دوم کتاب، بازرگانی با دست‌مایه‌کردن بخشی از خاطره‌اش و بر پایه نظریه ماتریسی خود سعی دارد تاریخ سازمانی را که در جوانی عضوش بوده توضیح دهد… در این بخش، ردّی از حقیقت را می‌توان یافت که حتی برای خود بازرگانی که در دل وقایع روزگارش بوده، نمایان نیست. او می‌خواهد تشریح و توضیح و تبیین کند، نه این‌که فهرستی از رویدادهای زندگی‌اش را سامان دهد. درست است که او خود برسازنده بخشی از این تاریخچه بوده اما بدین معنا نیست که حقیقت نیز بر خود او روشن بوده است.»
با انتشار کتاب « بهمن بازرگانی؛ گفت‌وگوها، خاطرات و مقالات تحلیلی درباره سازمان مجاهدین، جنبش چپ و انقلاب اسلامی»، مروری بر نقدها و شرح های صاحبنظران درباره جلد اول این خاطرات یعنی کتاب «زمان بازیافته، خاطرات سیاسی بهمن بازرگانی» ضروری به نظر می رسد. آن کتاب از جملۀ آثاری است که خواندنش برای هر علاقه‌مند تاریخ معاصر ایران، مخصوصاً تاریخ مبارزات مسلحانه و به ویژه تشکیلات مجاهدین خلق، اهمیت دارد. خاطرات بازرگانی در جلد یک، روایت دست اولی از فضای زندان‌های سیاسی پیش از انقلاب هم به دست می‌دهد.
این موضوع از این نظر اهمیت دارد که سازمان مجاهدین خلق آمیزه عجیبی از تلفیق اندیشه چپ، نوگرایی مذهبی و مبارزه سیاسی مسلحانه بود. امروزه بقایای این گروه بیش از هرچیزی با مفاهیمی چون فرقه و کیش شخصیتی توصیف می‌شود و بنابریان ریشه‌یابی پیشینه فکری این گروه ضروری به نظر می رسد.
سال گذشته در ششم دی ماه 1397، بهمن بازرگانی در یکصدوسی‌وششمین جلسه از سلسله نشست‌های صبح پنجشنبه‌های مجله بخارا که به نقد و بررسی کتاب «زمان بازیافته:خاطرات سیاسی بهمن بازرگانی» اختصاص داشت و با حضورسیروس علی نژاد، محمود آموزگار و علی دهباشی در خانه گفتمان وارطان برگزار شد، در توضیح خاطرات سیاسی خود از تشکیلاتی که حنیف نژاد و یارانش پایه گذاری کردند، گفت: «در زمان شکل گیری سازمان مجاهدین خلق ایران و در میان هسته اولیه و بزرگان این سازمان مساله آزادی به هیچ عنوان مطرح نبود. ما حتی دغدغه مطالعه اندیشه‌های دیگر را پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران پیدا کردیم. … من در این کتاب سعی کردم در پاسخ به سوالات امیرهوشنگ افتخاری راد این نکته را بگویم که سازمان سعی داشت خودش را اصل نشان دهد و هدف را فرع. »
در این جلسه وی در پاسخ به یکی از پرسش ها درباره برنامه رهبران اولیه سازمان برای آینده می گوید: « تئوری سازمان مجاهدین بعد از ۴۸ جامعه توحیدی بی طبقه بود. اگر موفق میشد این را اجرا کند به دیکتاتوری می‌رسید و آزادی هدف مانبود. در همان جزوات هم خواسته‌های آنها نوشته شده است.»
سیروس علی نژاد از دیگر سخنرانان این جلسه بود که در صحبت های مفصلی که درباره بازرگانی و خاطراتش کرد به این نکته اشاره کرد : «این کتاب سرگذشت چند نسل از ما ادم‌های آن دوران است. نسل ما و بعد از ما حتما خود را در کتاب پیدا خواهد کرد. دردهای خود را، ندانم کاری‌های خود را، خرد خود را و هر چیز دیگری را که داشته یا نداشته در این کتاب پیدا خواهد کرد. به این جهت است که این کتاب فوق‌العاده اهمیت دارد.»
بهمن بازرگانی از اولین نفراتی بود که محمد حنیف‌نژاد بنیان‌گذار سازمان، عضوگیری کرد و از همان ابتدا و در همان سالهای اولیه عضو شورای مرکزی بود. او در کنار بقیه اعضای شورای مرکزی، در سال ۵۰ دستگیر شد. او و مسعود رجوی تنها اعضای شورای مرکزی سازمان بودند که اعدام نشدند. در مصاحبه ای که چندی پیش لطف الله میثمی با بازرگانی داشت، وی نکات جالب توجهی درباره شخصیت مسعود رجوی و شرایط اعتقادی وی در زندان زمان پهلوی می‌گوید.
پس از انقلاب، بهمن بازرگانی بیشتر یک چهره فرهنگی و روشنفکر است تا چهره ای سیاسی. در واقع چنانکه خودش توضیح می‌دهد پارادایم جامعه در آن سال‌ها امثال او را به سمت کار سیاسی تمام وقت سوق داد. بازرگانی بعد از انقلاب و آزادی از زندان وارد هیچ گروه و جناح سیاسی نشد و بر روی فلسفه و نقد ادبی و زیبایی شناختی تمرکز کرد. او در زمان فعالیت تشکیلاتی اش در مجاهدین خلق نیز مسئول شاخه سیاسی و فکری بود و چندان فعالیت عملیاتی و مسلحانه نداشت. این ویژگی باعث شده است خاطرات بازرگانی پر از تحلیل و نکته درباره تاریخ خیلی معاصر ایران باشد.
مزدا پارسی